dokuma ve orme teknolojisi
DOKUMACILIK TARİHİ
Dokumacilik tarihi eski caglara kadar uzanan bir insan ugrasidir. Bircok antropolog dokumaciligin m.o 5000 yillarina dogru mezepotamya'da ortaya ciktigina ve buradan asya ve avrupa da yayildigina inanmaktadir.
Eski misir mezarlarinda bulunan kabartma ve duvar resimleri eski caglarda dokuma isleminin nasil yapildigi hakkinda bilgi vermektedir.
M.O 2500 yilina ait beni- hasan mezarinda bulunan duvar resimleri eski misirlarin hem yatay hem de dikey tezgahlarda kumas dokuduklarini gostermektedir.
Eski sumerlerin dikey tezgah kullandiklari ve yunun ilk kez mezepotamya da bir tekstil dokusu haline getirildigi anlasilmaktadir. Eski misir da ise, dokumacilik once keten lifinin islenmesiyle baslamistir. Daha sonraki yillarda pamuk dokumaciligi ortaya cikmistir. Ipek lifi ise once cin de ortaya cikmis, buradan orta dogu ve avrupa ya yayilmistir.
Dokumanin tarihsel gelisimi: akdeniz cevresinde eski yunan ve eski roma devrinde baslamistir.
Dokumaciligin asil tarihsel gelisimi akdeniz cevresinde eski yunan ve roma devirlerinde olmustur.
Eski sumer ve misir uygarliklarinin ilk devirlerinde temel dokuma tekniginin ortaya cikisindan sonra, cesitli dokuma yapilarinin degisik zamanlarda ve degisik bolgelerde belirli gelisme cizgileri izledigi gorulmektedir.
Dokumaciligin avrupaya yayilmasinda en buyuk rolu oynayan eski yunanlilar, cozgunun agirliklar yardimiyla gerdirildigi dikey tezgahlar kullaniyorlardi.
Dokumanin yatay ipine atki, dikey ipine cozgu ipi denir. Olusan dokumaya bezayagi denir.
Dokuma kumaslarin gerek yapi gerekse desen bakimindan casitlenmesi ise, m.s 250 yillarina dogru Iran da hukum suren sasanilerin Cin'den ipegi batiya getirmeleriyle olmustur.
Boylece brokar, damask ve tafta gibi kumaslar, dimi saten gibi yeni orguler batiya tanitilmistir.
Romalilar dokumaciligin ticari onemini kavrayarak, yunanistandan dokumacilar getirmis veisgal ettikleri ulkelerde bu sanati yayginlastirmislardir.
Ortacag da dokumaciligin tum avrupaya yayilmis, italya, franca ve ingiltere de onemli gelismeler saglamistir.
M.S 1000 yillarinda avrupa dokumalarinin hammaddesi basta yun olmak uzere keten ve pamuktu.
Bu donemde avrupada kullanilan orguler, yunlulerde dimi, keten ve pamuklu kumaslarda bezayagi olmak uzere basit orgulerdi.
Dokuma sanatinin hizli bir bicimde asil gelisimi ronesansi izleyen donemde italya olmustur. Florensa'nin goblenlerinin, cenova ve milano'nun kadifelerinin sohreti fransa ve tum avrupayi etkilemistir.
XIV. Luis'in kralligi doneminde jean gobrlin adli bir girisimcinin fransiz goblen dokumacilarini gobelin fabrikasi adini verdigi bir cati altinda toplamasi onemli bir gelisme sayilir.
Ingiltere'de dokumacilik flaman dokumacilarin XIV. Yy'da ingiltereye goc edip yerlesmesiyle hizli bir gelisim surecine girmistir. Ingiltere'de dokumacilik onceleri yunlu dokuma, daha sonralari hem yunlu hem pamuklu dokuma alanlarinda buyuk gelisme gostermistir.
Modern dokuma tezgahinin ve tekstil endustrisinin evrimi:
1530 yilin dogru dokuma uretimindeki yavasligin ortadan kalktigi gorulmusyur. Leonardo da vinci'nin cizimlerinden yararlanan johan jurgenin yaptigi cikriga daha sonralari birde pedal eklenerek iplik uretimi oldukca hizlanmistir.
Endustri devrimini hazirlayan sosyal ve ekonomik etkenlerin basinda fabrikanin dogusu etkenlerin basinda fabrikanin dogusu gelmektedir. Ingiltere'de yun ipligi evlerde uretiliyor, bu iplik ya evlerde tezgaha dokunarak kumasa donusturuluyor ya da dogrudan tuccara satiliyordu.
DOKUMA KUMASLARIN OZELLIKLERI
Dokuma kumaslar cesitli giyim ve kullanim amaclari icin dokuma tekniginin olanak verdigi cok degisik yapilarda uretilirler. Bu yapilarin ozelliklerinin bilinmesi, hem uretim hem de kullanim acisindan oldukca onemlidir.
Kumas, tekstil liflerinin duzgun bir yuzey ve degismez kalinlikta ince, esnek ve saglam bir doku olusturacak bicimde bir araya getirilmesiyle elde edilen her turlu yapi olarak tanimlanabilir.
Dokuma Kumaslarin Temel Nitelikleri:
- duzgun yuzey, incelik, esneklik, saglamlik ve ortme ozelligi olarak belirlenen temel nitelikler kumas yapisina bagli olarak onemli olcude degisim gosterirler.
- bir kumasta bulunmasi gereken nitelikler buyuk olcude kumasin yapi tasi olan liflerin ve liflerin bir araya getirilmesiyle olusan ipliklerin ozgun nitelikleriyle saglanmaktadir.
- iplik sıklıkları ile kesisme ya da orgu duzeni, iplik ozelliklerinin kumas ozelliklerine donusumunde belirleyici onemli iki etkendir.
- bu nedenledir ki, tek bir iplikten ya da ayni yonde dizilen bir dizi iplikle olusturulan ilmek dizelerinin birbirlerine baglanmasiyla elde edilen orme kumaslar, dokuma kumaslardan farklidir.
Iki tipik orme yapisi vardir:
1) Cozgulu orme
a) duz atkili orme
b) trikot
c) dokuma kumas yapisi
Kumasin Genel Ozellikleri
- kumasin bir tekstil materyali olarak kullanimini, bir diger deyisle islevini saglayan duzgun yuzey, incelik, esneklik,salamlik ve ortme gibi temel nitelikleri yaninda, gerek yuzey gorunumunu, gerekse cesitli kullanim kosullarinda davranislarini belirleyen bir cok ozelligi vardir.
1) Kimyasal ozellikleri
2) Fiziksel ozellikleri
3) Gorunum ozellikleri
Kumaslarin Kimyasal Ozellikleri: bir kumasin gerek uretimi, gerekse kullanimi sirasinda kimyasal maddelere ve etkilere karsi dayanikliligini, yanma, boyanma gibi ozellikleri kimyasal ozellikler olup, kumasin yapiminda kullanilan liflerin kimyasal ozellikleriyle dogrudan ilgilidir.
Kumaslarin Fiziksel Ozellikleri:
1) Yapisal ozellikler
2) Mekanik ozellikler
3) Duyusal ozellikler
4) Gecirgenlik ve iletkenlik ozellikleri olmak uzere 4 grupta incelenir.
Yapisal ozellikler;
- Kumasin eni, boyu, orgusu, kumasi olusturan lif ya da ipliklerin kalinliklari ve kumas icindeki yogunluk ve sikliklari ile kumas kalinligi kumasin belli basli ozellikleridir.
- Kalinlik yerine daha yaygin olarak kullanilan ve birim kumas alaninin gram cinsinden agirligini belirten kumas gramaji da bir yapi parametresi sayilir.
Mekanik Ozellikler;
- kumasin eni, boyu ya da kumas duzlemine dik dogrultusunda etki yapan kuvvetler altindaki davranislarini belirleyen kopma uzamasi, kopma dayanimi, yirtilma dayanimi, patlama dayanimi,egilme dayanimi, surtunme dayanimi, estetik, utu tutma, burusmazlik gibi ozelliklerine mekanik ozellik denir.
Duyusal Ozellik;
- kumasin kendi agirligi altinda egilme yetenegi olarak tanimlayabilecegimiz dokum ozelligi, kumasin yumusaklik veya sertlik ozelligi ve kumasa elle dokundugumuz zaman algiladigimiz bir baska ozelligi duyusal ozelliktir.
Gecirgenlik ve Iletkenlik ozellikleri:
-hava ve su gecirgenligi olarak iki ayri bicimde tanimlanabilen bu ozellik kumas kalinligi ile dogrudan iliskili olmakla birlikte, su gecirgenligi yuzey gerilimi nedeniyle kumas yapisina, hava gecirgenligi kumas icindeki bosluklarin miktar ve dagilimina buyuk olcude baglidir.
- sicak tutma olarak belirlenen isi iletkenligi, once kumas kalinligi ve kumasi olusturan liflerin isil ozelliklerine baglidir.
Kumasin gorunum ozellikleri:
- orgu, kumas yuzeyine yuzey dokusu olarak tanimlanan bir gorunum ve yapi ozelligi saglar.
- ozellikler dokuma kumaslarda degisik orgu duzenleri cok farkli yuzey dokulari olustururlar.
- bu yuzey dokulari isigi degisik yonlerde yansitarak cesitli gorunum efektleri ya da etkileri olustururlar.
Dokuma Teknigi ve Temel Hareketleri
Egirme veya baska yollarla iplik haline sokulabilir her cins hammaddeden imal edilmis olan; dokunan, orulen veya bu sistemlerin disinda sadece elyafi birbirine degisik metotlarla tutularak.
Bir butunu meydana getirme yolu ile elde edilen her cins kumas, triko, dosemelik hali, kece vb maddelerdir.
Dokuma tezgahi, uzerine dokunacak ipliklerin islenecek kumaslarin veya duvar ortusu olarak hazirlanacak kanavicelerin gerildigi tezgahtir.
Sekline ve kullanildigi ise gore isleme tezgahi, kumas tezgahi ve hali tezgahi diye adlandirilir. Ic camasiri ve orgu sanayinde de dokuma tezgahlari kullanilir.
Gunumuzde teknik gelismeler sonucu, mekanigin dokuma sanayine de el atmis olmasi otomatik ve mekanik dokuma tezgahlari ile masura veya mekik degistirmeli dokuma tezgahlarinin yapilmasina yol acmistir.
Dokuma islemi genel olarak cozgu atki ipliklerinin hazirlanmasi ile bunlarin dokuma tezgahlarinda kumas haline getirilmesi islemini kapsar.
Cozgu iplikleri, kumasin boyu istikametinde birbirine paralel olarak siralanir. Atki iplikleri, kumasin eni istikametinde atilan ve cozgu ipliklerine nazaran 90'lik bir aci ile baglanti yapan ipliklerdir.
Asil dokuma islemi ise dokuma tezgahi denilen el tezgahlarinda veya mekanik tezgahlarda yapilir. En basit otomatik tezgah mekiklidir, ozel bir eksantrik sistem ile calisir.
2) Dokuma tezgahinin tanimi
Tezgah iskeleti: kumasi meydana getiren parcalarin, uzerinde toplandigi kisimdir.
Cozgu levendi: cozgu ipliklerinin uzerine sarildigi kisimdir. El dokuma tezgahlarinda agirlik yardimiyla cozgu ipliklerinin gerginligi saglanir.
Cozgu koprusu: cozgu levendinden gelen ipliklerin, yonunu degistirip, paralel olarak kumas levendine sevkini saglar. Kumas koprusu ile ayni dogrultuda olmalidir.
Cerceveler ayni hizada durdugunda cozgu ve kumas kopruleri arasindaki cozgu iplikleri yere paralel olmalidir.
Capraz citalari: cozgu ipliklerinin paralel durmasina ve kopan ipligin yerinin bulunmasina yarar. Ayrica, tahar islemi sirasinda ipliklerin sirasiyla karismadan guculerden alinmasina yardimci olur.
Tefe: uzerindeki tarak yardimiyla atilan atkiyi kumasi sikistirir. Atki tasiyicinin bir yuvadan diger yuvaya gitmesini saglamak icin yataklik yapar. Saginda ve solunda yuvalar vardir. Bu yuvalar, mekigin tefe uzerinde en son ulasacagi yerdir.
Tarak: dokuma tezgahinin tefe denilen ve ileri-geri hareket edebilen parcasina takili bulunan, cozgu ipliklerini duzenli araliklarla tutmaya, ayrica dokuma sirasinda atki ipliklerini sikistirmaya yarayan, cogunlukla ince demis cubuklarin esit araliklarla birbirine paralel olarak yerlestirilmesiyle olusturulmus parcadir.
Agizlik Acma
-Cercevelerin dusey hareketi ile cozgu iplikleri yukari veya asagi yonde hareket ederler.
1) Agizlik acma: cozgu iplikleri iki ayri dizi halinde birbirinden ayrilarak aralarinda agizlik adi verilen ve atkinin gecmesi icin acilmis bir bosluk olustururlar.
-Birbiri ardina kumasa yerlestirilerek her atki icin orguye gore degisik iki dizi cozgu ipligi ile yeni bir agizlik acilir.
Atki Atma: mekik agizliktan gecerken, mekik uzerine yerlestirilmis masuradan sevk edilen iplik agizlik boyunca yerlestirilir.
2) Atki atma: atki ipligi, acilan agizligin icinde bir atki tasiyici elemani tarafindan tezgahin bir tarafindan diger tarafina atimi ile gecirilir.
3) Atki sikistirma: agizlik icine yerlestirilen atki ipligi, tefe vurusu olarak adlandirilan hareketle dokuma taragi tarafindan kumasin olustugu cizgiye dogru cozguler arasinda itilerek sikistirilir.
2- Agizlik
Dokuma tezgahinda, bir kisim cozgu ipliklerinin asagiya indirilmesi veya yukariya kaldirilmasiyla olusur.
Agizlik acma sistemleri:
Dokuma makinelerinde 4 sekilde agizlik acilabilir:
1) Kontramaj ile agizlik acma
2) Eksantrik ile agizlik acma
3) Armur tertibati ile agizlik acma
4) Jakar tertibati ile agizlik acma
Yukarida adi gecen agizlik acma sistemlerinden kontramaj ile agizlik acma, el dokuma makinelerinde kullanilir.
Gunumuzde Anadolu'nun bir cok yoresinde yatak-yorgan yuzu, havlu ve tul dokumaciliginda kullanilir.
2) Eksantrikli agizlik acma sistemleri;
Eksantrikli agizlik acma sisteminde 2 tip makine ile karsilasilmaktadir.
A) icten eksantrikli dokuma makineleri:
Bu makinelerde eksantriklerin boylari birbirinde farklidir. 1. Cerceveye hareket veren eksantrigin boyu 2. Cerceveye hareket veren eksantrigin boyundan daha buyuktur.
Orgu bez ayagi ise eksantrikler krank milinin altinda bulunan vurus eksantrik miline, tespit edilmistir. Bu tezgahlarda en fazla 6 ile 8 cerceveye kadar calisirsa da genellikle 6 cerceveyi gecmez.
Icten eksantrik tezgahlarda cerceveyi yukari kaldiran eksantrigin kucuk capidir. Cerceveyi asagi indiren ise eksantrigin buyuk capidir.
Her ne kadar icten eksantrikli tezgahlardan daha fazla cerceveyi bu yolla calistirma imkani dogsa bir bu da sinirlidir. Yani 8-12 ayaga kadar cikarilabilir.
B) distan eksantrikli dokuma makineleri:
Cerceve sayisini arttirabilmek amaci ile eksatrikle agizlik acmada eksantriklerin tezgahin disinda calistirmak sekli dusunulmustur.
3) Armurlu agizlik acma:
24 cerceveye kadar olan tezgahlarda agizligin acilmasi, armur sistemleri vasitasi ile gerceklestirilir. Eksantrikli agizlik acma sistemine gore desenlendirme imkanlari daha fazladir.
Armurun ozellikleri
1) Kapali agizliktir
2) Cift agizlik acar
3) Bir cerceve yukarida ise ayni cercevenin ikinci harekette de yukarida kalmasi gerekiyorsa, o cerceve asagi indikten sonra yukari kalkar.
4) Cerceve hareketi pozitiftir.
5) Cerceveyi yukariya kaldiran roledir. Asagi indiren bos borudur.
4) Jakarli agizlik acma sistemi:
Jakar sistemi diger sistemlere oranla degisik bir yapi gosterir. Eksantikli armur sisteminde agizligin olusumu icin cozgu ipliklerine cerceve gruplarinca hareket verilir.
Jakar sisteminde ise agizligin olusumu icin cozgu ipliklerine tek tek kumanda edilir. Bu nedenle jakar sistemi desen yapma oplanaklari acisindan eksantrik ve armur sistemine oranla daha elverislidir.
Agizlik acma sistemler, kumasin dokuma kalitesini ve makinenin kullanislilik derecesini belirler. Bu bakimdan dokuma orgusunun sade veya karmasik olmasi, orgu raporunun genisligi ve yuksekligi birinci derecede agizlik acma sistemine bagli olmaktadir.
Dokuma makinelerinde cozgulerin agizlik olusturabilmesi icin gucu tellerinden gecirilmesi gerekir. Gucu tellerinden cozguler, atki ipliginin her atilisindan once gruplar halinde asagiya veya yukariya hareket ettirilir. Cozgulere verilen bu hareket ile olusan bu bosluktan, atki ipligi atilarak kumasin olusmasi saglanir. Agizligin olusturulabilmesi icin en az iki cerceveye ihtiyac vardir.
Agizlik iki bolumde adlandirilir:
-On agizlik: dokuma makinesinde taraktan dokunan kumasa kadar olan bolume verilen addir. Bu bolum atki tasiyicinin rahatca gecebilecegi olculerde olmalidir.
-arka agizlik: dokuma makinesinde guculerden taraga kadar olan bolume verilen addir.
agizlik sekilleri:
Ust agizlik: armurlu tezgahlarda, bir kisim cozgu iplikleri yatay ve durus noktasindan yukari kaldirilir, geri kalan cozgu iplikleri yatay durus noktasi hizasinda birakilir ise acilan bu agizlik sekline ust agizlik adi verilir.
Alt agizlik: cozgu ipliklerinin bir kisminin yatay durus noktasindan asagiya indirilmesi, geri kalan cozgu ipliklerinin yatay durus noktasinda birakilmasi ile olusturulan agizlik sekline alt agizlik adi verilir.
Tam agizlik: cozgu ipliklerinin bir kisminin yatay durus noktasinin ustune cikarilmasi, geri kalan cozgu ipliklerinin yatay durus noktasinin altina indirilmesi ile olusturulan agizlik sekline tam agizlik adi verilir.
1:Jakar mekanizmasi, dokuma makinesine ek olarak kurulan bir aparattir. Eger makinede jakar sistemi iptal edilirse makine eksantrik veya armur sisteminde calistirilabilir. Jakar sistemi ile dokuma makinesi arasinda su iliski mavcuttur.
- dokuma tezgahi, jakar makinesine hareket verir.
- jakar makinesi calisarak maylonlar araciligi ile dokuma tezgahina agizlik acar.
Jakarli agizlik acma sisteminde iki temel hareket vardir:
- tomrugun sag sol hareketi: atilan her atkida bir miktar donerek kartonu hareket ettirir. Ayrica tomruk ignelere dogru kartonlari iterek kartonun okunmasini saglar.
- bicaklarin asagi yukari hareketi: igneler ve platinlerden aldigi hareketleri malyon ipliklerine ve dolayisiyla guculere iterek agizligin acilmasini saglar.
Mekanik jakarli agizlik acma sisteminin elemanlari:
Tomruk: uzerinde igneler veya platin sayisi kadar delik bulunan dortgen, altigen veya yuvarlak seklinde olan parcadir. Gorevi, jakar desenine gore delinmis bulunan kartonlarin her atki icin bir sonraki okunacak harekete hazir hale getirilmesidir.
Jakar kartonlari: jakar kartonu cozgu ipliklerinin istenilen sekilde hareket etmesi amaciyla ignelere hareket veren ve uzerine desene gore delik delinen, calismaya elverisli plastik ve sonsuz kartonlaridir.
Parcali karton: her atki icin ayri bir karton olup bu parcalar birbirine dikilip sonsuz hale getirilerek kullanilir. Kullanim sirasinda ve delim sirasinda bircok sorun olusturmaktadir.
Sonsuz karton: desende kullanilan butun atkilar ayni karton uzerine delinerek kullanilir. Bu kartonun hem delim asamasinda hem de calismasi asamasinda kullanimi kolaydir. Sonsuz karton icin plastik veya kagit malzeme kullanilmistir.
